Баланы тәрбиелеудің 4 стилі туралы
Баланы тәрбиелеу – маңызды міндет.
Баланың әлеммен және адамдармен қауіпсіз әрі дұрыс қарым-қатынас орнатуы
жолында ата-ана алғашқы және өте маңызды оқытушысы. Отбасылық тәрбиенің төрт
негізгі стилін ұсынамыз: беделді (құрметпен), авторитарлық, бетімен жіберу, кіріспеу.
Олардың әрқайсысының артықшылықтары
мен кемшіліктері қандай?
Беделді (құрметпен) тәрбиелеу кезінде атаана балаға жасы мен дамуына сәйкес келетін
деңгейде үміт артады, эмоционалды қолдау
көрсетеді. Ата-ана бала тәуелсіздігін мойындайды және барынша қолдайды. Бала дамыған сайын оған артқан үміті өзгереді. Яғни
бала өскен кезде талаптар өзгеруі мүмкін
және баланың таңдау еркіндігі пайда болады.
Тәрбиелеудің осы стилінде ата-ана мен бала
арасында өзара құрмет пен жауапкершілікті
бөлуге негізделген тұрақты байланыс қалыптасады. Әдетте ата-ана – балалары еліктейтін ең маңызды адамдар. Ата-ана мақсатын,
өмірден не қалайтынын және балаларына
нені үйреткісі, қандай құндылықтар бергісі
келетінін түсінеді. Тәрбиелеудің осы стилі орныққан отбасылар бір-біріне қамқорлық көрсетуге тырысады. Мұнда адам құқығы мен
міндеті сақталады. Ата-ана балаларына үйреткісі келетін мінез-құлық пен қарым-қатынас үлгілерін өз мысалында көрсетуге тырысады. Отбасында жанашырлық, өзара құрмет,
адалдық, жақындарына қамқорлық әдеті бойға сіңіріледі. Ата-ана мен бала өздерінің қызығушылығымен өзара бөліседі, мысалы, жұмыс пен спортқа деген сүйіспеншілігі баланың
өз қызығушылығын дамытуға тырысады.
Авторитарлық стиль баланың эмоционалды
қабылдауының төмен деңгейінен, ал бақылаудың жоғары деңгейінен байқалады. Мұндай
ата-ананың баламен қарым-қатынасы диктатқа көбірек ұқсайды. Ережелер абсолютті
және өзгермейді. Өтініштер бұйрық түрінде
айтылуы мүмкін, ал талаптар, тыйымдар мен
ережелер қатаң болады. Тәрбиелеудің бұл
стилінде бала ата-ананың айтқанын сұрақ
қоймай және түсіндіруін күтпей, мүлтіксіз
орындайды. Кез келген шешімді тек ата-ана
қабылдайды, ал баланың таңдау құқығы жоқ.
Мұндай отбасыларда балалар созылмалы
стресске ұшырауы мүмкін. Тәрбиелеудің бұл
стилі жаттықтыруға ұқсайды. Авторитарлық
тәрбиелеу стилін қолданатын ата-ананың өзі
қатал отбасыда тәрбиеленген. Мұндай отбасы балаға әрдайым ыңғайлы бола бермейді.
Себебі мұнда эмоционалдық сала мүлдем
дамымаған және рухани жылу жоқ, тек бұйрықтар мен өкімдер айтылады. Мұндай отбасыдан шыққан бала өскен кезде өзіне сенімсіз тұлғаға, не агрессорға айналады.
Баланы эмоционалды түрде жылы қабылдайтын және оны бақылау төмен деңгейде (бәрін
кешіру мен бассыздыққа дейін) болатын отбасында тәрбиелеудің бетімен жіберу стилі
басым. Бұл стильде ешқандай қағидалар мен
ережелер жоқ, керісінше талаптардың сәйкессіздігі байқалады: бүгін ата-ана бәріне рұқсат
берсе, келесі күні рұқсат берген дүниеге тыйым салуы мүмкін. Тәрбиелеудің бұл стилінде
балаларға ненің дұрыс екенін түсіну қиын.
Қолданылған ережелер мен шектеулер кездейсоқ және қисынсыз болып көрінеді, сол себепті бала өз іс-әрекеттерінің салдарын түсіну
және мәселені шешу дағдыларын дамытуда
қиналады. Ережелер мен талаптар болмаса, шекаралары мен рұқсат етілген шектерін
түсінуде бала тығырыққа тап болады. Мұндай балалар бүкіл әлем өзіне ғана арналған
деген сезім жетегінде өседі. Болашақта қиындықтарға тап болса, ол өте ауыр тиюі мүмкін. Кейде мұндай бала бетімен жіберілген
жағдайын теріс пайдаланып, ата-аналарын
манипуляциялаушыға айналуы мүмкін.
Кіріспеу стильде ата-ана баланы тәрбиелеуге сирек қатысады. Мұндай ата-ана балаға
эмоционалды тұрғыда түсініксіз, ал ата-ана
мен бала арасындағы қарым-қатынас шектеулі. Баланың қажеттіліктері мен мүдделері ескерілмейді. Ата-ана баланы қалай тәрбиелеу
керегін түсінбегендіктен немесе осы тәрбие
дұрыс деп санайтындықтан мұндай тәрбиелеу стилін қолдануы мүмкін. Әкесі мен анасытарапынан бақылау болмағандықтан, бала
өзімен-өзі өседі. Үйге келгісі келгенде келеді,
кеткісі келгенде кетеді. Ата-ана баланың эмоционалды саулығы ғана емес, сонымен қатар
оның негізгі қажеттіліктерін (ыстық түскі ас,
түнгі ұйқы) қанағаттандыру мәселесіне көп
алаңдамайды. Тәрбиенің осы стилінде бала
ерте есейеді және тәуелсіз өмір сүре бастайды.
Үйде қажетті қамқорлық көрмеген жасөспірім
көп жағдайда «көшеге», «жатақханаға», «басқа
отбасына» қашып кетеді.
Сипатталған тәрбелеу стильдерінің әрқайсысы балаға белгілі бір жолмен ықпал етеді. Позиитивті ата-ана тәрбиесінің ең қалаулы стилі
— бұл ата-ананың құрметпен тәрбиелеу стилі,
сіз әрқашан балаңыз үшін беделді боласыз.
Ата-ана тәрбиесінің бұл стилі берік эмоционалды байланыс және сенім орнатады. Мұндай ата-ананың баласы дамыған әлеуметтік
дағдысы бар, өз мінез-құлқына жауапты, жақсы бейімделген, өзіне сенімді болып өседі.
